بزرگنمايي:

سیاست و بازاریابی - صنعت بسته بندی، امروزه چنان رشد و تکاملی یافته و چنان نوآوری های بی نظیری را خلق کرده است که از آن به عنوان صنعت آینده نام برده می شود. سیر تکامل و تحولات پرشتاب صنعت بسته بندی موجب نفوذ آن در تمامی صنایع شده و تمامی مواد را برای انجام ماموریت خود به بهترین شکل به کار گرفته است. علوم و فنون مهندسی گوناگون در حال حاضر برای تعریف مواد جدید بسته بندی و کاربردهای جدید آن بسیج شده اند. بیشترین سرمایه در فرآیند تحقیق و توسعه هزینه می شود تا محیط زیست برای آیندگان حفظ شود، کمترین منابع طبیعی و تجدیدناپذیر برای تولید یک بسته بندی مورد استفاده قرار گیرد، نهایت حفاظت از کالا و بهداشت کامل آن برای حفظ سلامت جامعه در اولویت قرار گیرد، بسته خود وظیفه بازاریابی در نقطه فروش را بر عهده گیرد و در نهایت مصرف کننده از خرید یک کالا احساس رضایت مندی کند.
ماشین آلات بسته بندی چنان تکاملی یافته اند که حتی در کشوری چون آلمان، تولیدکنندگان این تجهیزات بازوهای اقتصادی این کشور به شمار می روند. هر ساله و در نمایشگاه های متعدد، فن آوری ها و نوآوری های مدرن تجهیزات بسته بندی خیل علاقمندان را مبهوت می سازد و پویایی صنعت بسته بندی را آشکار می سازد.
بازار جهانی ماشین آلات بسته بندی در سال 2006 میلادی، در حدود 26 میلیارد دلار برآورد شد و پیش بینی می شود میزان تقاضا برای ماشین آلات بسته بندی تا سال 2012، به عدد 8/39 میلیارد دلار برسد. در حالی که سالیانه، شاهد رشد 2/5 درصدی این تقاضا خواهیم بود. 41% تولید ماشین آلات بسته بندی متعلق به اروپاست. کشورهای آلمان و ایتالیا در پیشتازی قاره سبز در تولید تجهیزات بسته بندی نقشی ممتاز دارند. آسیای شرقی و اقیانوسیه نیز با 24 % سهم در جایگاه بعدی قرار دارد. در این بخش بازار، کشور ژاپن با تکنولوژی بی رقیبش پیشتاز است و چین به سرعت به سوی پیشی گرفتن از ژاپن گام برمی دارد. آمریکای شمالی و کشورهای عضو پیمان NAFTA نیز 21% از بازار ماشین آلات بسته بندی را در اختیار دارند. آفریقا و خاورمیانه 9% از این بازار 26 میلیارد دلاری را در اختیار دارند و آمریکای مرکزی و جنوبی با 5 % در آخرین جایگاه قرار دارد.
رتبه بندی کشورها در بازار ماشین آلات بسته بندی جالب توجه است. کشور آلمان به تنهایی 22% از بازار جهانی ماشین آلات بسته بندی را در اختیار دارد. ایتالیا با 16%، ایالات متحده با 12% و ژاپن با 10% از بزرگ ترین بازارهای ماشین آلات بسته بندی به شمار می روند. چین با 6% رقیبی جدی برای تولیدکنندگان بزرگ ماشین آلات بسته بندی است و فرانسه و سوئد با 3% در رتبه های بعدی قرار دارند. سوئیس، اسپانیا و انگلستان نیز با 2% سهمی از این بازار را به خود اختصاص داده اند.
چنان چه مشخص است کشورهای خاورمیانه که از منابع غنی نفت بهره مندند در بازار رو به رشد ماشین آلات بسته بندی، جایگاهی ندارند و عمدتا مصرف کننده ماشین های دیگر کشورها هستند. این خود به تنهایی دارای اشکال نیست اما با توجه به این نکته که این کشورها از جمله ایران با توجه به درآمدهای چشم گیر حاصل از فروش نفت، رو به استفاده از ماشین آلات چینی بی کیفیت آورده اند، ناتوانی مدیریتی این کشورها را بیش از پیش عیان می سازد.
صنایع غذایی به عنوان بزرگ ترین خریدار تجهیزات و ماشین آلات بسته بندی 40 درصد بازار را به خود اختصاص می دهد در حالی که 20 درصد این بازار در اختیار صنعت نوشیدنی است. 20 درصد از سهم این بازار نیز متعلق به صنایع دارویی، بهداشتی و آرایشی است.
رشد صنعت بسته بندی و به تبع آن افزایش تقاضا برای ماشین آلات مدرن بسته بندی ناشی از افزایش و بهبود استانداردهای زندگی است. امروز این واقعیت بیش از گذشته ملموس است که مصرف کنندگان برای محصولاتی که تضمین کننده سلامتی شان باشد، هزینه بیشتری می پردازند. با توجه به درآمد سرانه کشورهای مختلف جهان در خواهیم یافت که در کشورهای توسعه یافته، یعنی ایالات متحده، اروپای غربی و ژاپن، فروش ماشین آلات بسته بندی به دلیل تقاضای بیشتر برای محصولات سالم، افزایش خواهد یافت. در این میان اما کشور چین هم چنان بیشترین رشد را به ثبت خواهد رساند. ارزش تقاضا برای ماشین آلات بسته بندی در کشور چین تا سال 2012 به بیش از 3/3 میلیارد دلار خواهد رسید. در هند و روسیه نیز پیشرفت چشم گیری ناشی از افزایش آگاهی عموم مردم به ثبت خواهد رسید. کشورهای اوکراین، ایران، اندونزی، مالزی، عربستان سعودی، مکزیک، آفریقای جنوبی و ترکیه نیز در مسیر توسعه و افزایش تقاضا برای ماشین آلات بسته بندی گام خواهند برداشت.
در میان انواع ماشین آلات بسته بندی، بیشترین سود آوری مربوط به تجهیزات کدگذاری و لیبل زنی است ضمن این که ماشین های پالت ساز، دسته کن و لفاف پیچ، رشدی بیش از نرخ میانگین خواهند داشت. اما هم چنان تجهیزات مدرن پرکنی و فرم-فیل-سیل، پرمصرف ترین و گسترده ترین ماشین بسته بندی خواهند بود.
اما سهم ایران از این بازار بزرگ چند درصد و چه مقدار است؟
مطابق آمار سال 2006 میلادی، کشور ایران در حدود 132 میلیون یورو واردات ماشین آلات بسته بندی داشته است. 97/59% این واردات از کشور آلمان بوده است و 67/17 درصد از ایتالیا، 4% از فرانسه، 93/3 درصد از سوئد، 19/3% از سوئیس و24/11 درصد از دیگر کشورها، ماشین بسته بندی وارد ایران شده است. بدون تردید از سال 2006 تا 2010 تغییراتی چشم گیر در ترکیب صادرکنندگان ماشین آلات بسته بندی به کشور روی داده و چین سهم همگی این کشورها را ربوده است. اگر چه هم چنان آلمان بزرگ ترین صادرکننده ماشین آلات بسته بندی به ایران به شمار می رود. متاسفانه هیچ منبع داخلی برای بررسی آمار و ارقام وارداتی و صادراتی به تفکیک وجود ندارد. پس از جستجو در منابع خارجی نیز آمار ارائه شده فوق در سال 2006 قابل اعتمادترین آمار ممکن بود. این آمار از بانک اطلاعات آماری اتحادیه VDMA آلمان استخراج شده است.
در سال 2006، هنوز 4 قطع نامه سازمان ملل و شورای امنیت بر عیله ایران به تصویب نرسیده بود و صنعت کشور دچار مشکلات عدیده امروز نبود. در این چند سال، تولیدکنندگان داخلی ماشین آلات بسته بندی بدل به نمایندگان فروش ماشین آلات چینی شدند و قفل محکمی که بر خزانه بانک ها زده شد، صنعت بسته بندی کشور را فلج ساخت. ارزش چک های برگشتی به بیش از 4 هزار میلیارد تومان ( 4میلیارد دلار) رسید و کارخانه های کوچک و بزرگ در تنگنای مالی یا اعلام برشکستگی کردند یا نیروی انسانی خود را تعدیل کردند و یا تولید را رها کرده، تاجر شدند. حال چگونه نرخ بی کاری در این فضای اقتصادی تک رقمی شده است، باید از متولیان امر پرسید اما یکی از دلایل آن می تواند هجوم کارگران بی کار شده کارخانجات به سوی مشاغل کاذب باشد!
عدم شفافیت در ارائه آمار و ارقام از سوی واحدهای تولیدی و عدم وجود یک مرکز قوی و قابل اعتماد برای صنعت کشور - که بدون شک باید به صورت خصوصی اداره شود- موجب شده است که نتوانیم با تحلیل های فنی و کارشناسانه، فضای صنعت بسته بندی کشور را با دیگر کشورها مقایسه کرده و نقاط ضعف و قوت خود را شناسایی کنیم. دسترسی به این آمار برای تمامی واحدهای صنعتی و پیش بینی فضای آینده کسب و کار و صنعت، می تواند یک سرمایه گذار و یک صنعت گر را در برنامه ریزی بلند مدت و هدف مند یاری رساند. عدم توانایی برای برنامه های بلند مدت به دلیل ابهام و سردرگمی از شرایط پیش رو، صنعت یک کشور را با مخاطرات بسیاری روبرو می سازد. یک نمونه آن در کشور ایران، می تواند مربوط به پی آمدهای نقدی شدن یارانه ها باشد. وقتی یک سرمایه گذار یا صنعت گر نمی داند که پس از نقدی شدن یارانه ها، باید چقدر هزینه بابت آب و برق و ...بپردازد و چگونه تورم ناشی از این برنامه را در قیمت کالای خود لحاظ کند، چگونه می تواند به برنامه ای مدون و بلند مدت برای تولید بیندیشد.
نگاهی به آمار چند کشور دارای بیشترین رشد در صنعت بسته بندی شاید بتواند جایگاه و توان ایران را واقع بینانه به تصویر کشد.
هند
جمعیت هند در سال 1947، سیصد و پنجاه میلیون نفر بود در حالی که این جمعیت در حال حاضر در سال 2010 به یک میلیارد و یکصد و پنجاه میلیون نفر رسیده است. این افزایش شدید جمعیت موجب کاهش سرانه درآمد مردم و در نهایت قدرت خرید اندک آنان می شود. از این رو تولید بسته های کوچک که مردم دمکرات ترین کشور دنیا، هند، قادر به خرید آن باشند، در اولویت اول صنعت بسته بندی کشور هند قرار دارد. نرخ رشد صنعت بسته بندی در هند 14 تا 15 درصد است و پیش بینی می شود تا سال 2012 این نرخ رشد دو برابر شود. ارزش صنعت بسته بندی کشور هند معادل 14 میلیارد دلار تخمین زده می شود و جایگاهی مناسب برای این کشور در سراسر دنیا رقم می زند. قدیمی ترین شکل بسته بندی در هند، بسته بندی Rigid است و 80 درصد از بسته بندی های تولید شده و موجود در هند به این صورت است. بسته بندی Rigid شامل بطری های شیشه ای، قوطی های فلزی، قوطی های اسپری، تیوب های آلومینیومی جمع شونده، ظروف پلاستیکی تزریقی از جنس PVC، PET و HDPE و بشکه های HDPE، مقوا و جعبه های کارتنی است.
کشور هند، پانزدهمین مصرف کننده مقوا در جهان است. کاغذ سریع ترین رشد را با 7-6 % در مصرف مواد بسته بندی داراست. تقاضا برای کاغذ در سال 2008، در حدود 6 میلیون تن تخمین زده شد که 40 درصد آن در صنعت بسته بندی به مصرف می رسد. تا پایان سال 2010، مصرف کاغذ با همین میزان رشد به 5/9 میلیون تن می رسد. محصولات لمینت شده از جمله پوچ های فرم – فیل- سیل، تیوب ها و تتراپک ها، رشد سالیانه 30% را به ثبت رسانده اند.
در کشور هند، 600 تا 700 تولیدکننده ماشین بسته بندی وجود دارد که 95 درصد آن ها در زمره شرکت های کوچک و متوسط هستند. آلمان و ایتالیا بزرگ ترین تامین کنندگان ماشین آلات بسته بندی هند بودند اما اندک اندک جای خود را به کشورهای تایوان، چین و کره می دهند. قیمت اندک ماشین آلات تولیدی این کشور ها با توجه به جمعیت فزاینده هند، موجب می شود که ماشین آلات آنان انتخاب اول صنایع کشور هند باشند. واردات ماشین آلات کشور هند در حدود 125 میلیون دلار است. سهم واردات در میزان نیاز کشور هند به ماشین آلات بسته بندی 20 تا 25 درصد است. سهم صادرات کشور هند نیز به سرعت در حال افزایش است.
سرانه مصرف بسته بندی در هند 15 دلار است در حالی که میانگین جهانی دو حدود 100 دلار است. این نشان دهنده پتانسیل بالای کشور هند در رشد و توسعه صنعت بسته بندی در همه ابعاد است. پیش بینی رشد و توسعه این صنعت با توجه به سرعت صنعتی شدن جامعه هند، دور از انتظار نیست. عوامل زیر، از دلایل رشد و توسعه صنعت بسته بندی هند به شمار می رود:
کشور هند با توجه به نیروی انسانی غنی، می تواند هم گام با کشور چین، خطری جدی برای پیش گامان صنعت بسته بندی در سطح جهان باشد.
ترکیه
ترکیه با جمعیتی بالغ بر 5/72 میلیون نفر در سال، در حدود 640 میلیارد دلار درآمد ناخالص ملی در سال 2009 داشته است. تلاش های این کشور برای عضویت در اتحادیه اروپا موجب ارتقا استانداردهای زندگی در این کشور و به تبع آن رشد و توسعه صنعتی ترکیه شده است. درآمد سرانه این کشور هنوز نسبتا پایین و در حد 6-8 هزار دلار تخمین زده می شود. درآمد سرانه ترکیه با میانگین 5% در حال رشد است. بازار بسته بندی ترکیه در سال 2007 بالغ بر 1/7 میلیارد دلار برآورد شده است. در طول 15 سال گذشته، صنعت بسته بندی کشور ترکیه رشد سالیانه 6-7 درصدی را تجربه کرده است. این درحالی است که رشد بسته بندی 2 تا 3 درصد از رشد GNP این کشور بیشتر است.
بسته بندی انعطاف پذیر 14% ظرفیت تولید بسته بندی را در این کشور به خود اختصاص می دهد و سالیانه شاهد افزایش 5 درصدی تقاضا در این بخش است. امروزه واحدهای تولید بسته بندی های انعطاف پذیر با رعایت تمامی استانداردهای اتحادیه اروپا با بیش از 70 درصد ظرفیت اسمی خود به فعالیت مشغول هستند. پیشرفت بسته بندی انعطاف پذیر ترکیه را می توان ازحجم صادرات این نوع بسته بندی به ایران دریافت. بیش از 30 درصد پلاستیک های تولید شده در کشور ترکیه در صنعت بسته بندی مورد استفاده قرار می گیرند که به طور عمده مورد مصرف بسته بندی های انعطاف پذیر است. پلاستیک 29% کل صنعت بسته بندی ترکیه را تشکیل می دهد. کارتن 31%، چوب 9%، شیشه 13%، فلز 9%، کاغذ 1% و مقوا 8% دیگر موادی هستند که صنعت بسته بندی ترکیه را تشکیل می دهند. گردش مالی صنعت بسته بندی ترکیه معادل 58/2 میلیارد دلار تخمین زده شده است.
در سال 2007 میزان صادرات بسته بندی های پلاستیکی ترکیه بالغ بر 1 میلیارد دلار بوده است در حالی که کل صادرات بسته بندی این کشور دو برابر این مقدار است. در واقع 50 درصد از میزان صادرات بسته بندی ترکیه مربوط به صادرات بسته بندی های پلاستیکی است. عمده خریدار و واردکننده صنعت بسته بندی ترکیه، کشور آلمان است که در سال 2007، 6/170 میلیون دلار، کالای بسته بندی از کشور ترکیه خریداری کرده است. ایران در میان واردکنندگان بسته بندی ترکیه در جایگاه چهاردهم قرار دارد و 4/53 میلیون دلار کالای بسته بندی از این مبدا وارد کرده است. نکته جالب توجه این است که تمامی 13 کشور واردکننده از ترکیه که بیش از ایران کالای بسته بندی خریداری کرده اند، اروپایی هستند. 25 درصد صادرات ترکیه در بخش بسته بندی به 3 کشور آلمان، انگلستان و فرانسه است. این امر نشان دهنده کیفیت مرغوب کالاهای بسته بندی در این کشور است.
تعداد 500 شرکت در ترکیه در صنعت بسته بندی مشغول فعالیت هستند که عمدتا در زمره شرکت های کوچک و متوسط به شمار می روند. در میان 1000 شرکت برتر ترکیه که هر ساله معرفی شده و جوایزی دریافت می دارند، نام 56 شرکت بسته بندی، به چشم می خورد. اغلب شرکت های فعال بسته بندی در ترکیه در شهرهای ازمیر، آنکارا، استانبول، آدانا و کونیا قرار دارند. صنعت بسته بندی ترکیه 80 تا 100 هزار نفر را در استخدام خود دارد.
سرانه مصرف بسته بندی در ترکیه 72 دلار است در حالی که میانگین جهانی آن 100 دلار، در اروپای غربی 316 دلار و در اروپای شرقی 135 دلار است. این اعداد نشان می دهد که کشور ترکیه همچنان قادر در صنعت بسته بندی به تکامل بیشتر و مطلوب تری برسد. ترکیه با داشتن دانشگاه ها و دانشکده های متعدد بسته بندی سعی در تربیت نیروی کارآمد برای فعالیت در این صنعت دارد. این خلا بزرگی است که در صنعت بسته بندی کشور ایران وجود دارد و باید هر چه سریع تر برای تاسیس واحدهای بسته بندی تلاش کرد.
چین
کشور چین جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و سیصد و بیست و هشت نفر دارد. این نیروی عظیم کار در کنار سیاست های دولت چین موجب شده تا هزینه تمام شده تولید در کشور چین از هر کشور دیگری پایین تر باشد. از این رو بسیاری از شرکت های بین المللی برای دسترسی به این نیروی کار ارزان سرمایه گذاری های عظیمی در این کشور انجام داده اند و رونق اقتصاد چین را موجب شده اند. صنعت بسته بندی در کشور چین از اواسط دهه 1980 همواره در حال رشد بوده است و بالاترین نرخ رشد را نیز در سراسر جهان داشته است. از سال 2006 تغییرات بنیادین در این صنعت به وقوع پیوسته است و بیش از 1 میلیون نفر در این بخش صنعت مشغول به فعالیت شده اند. ارزش صنعت بسته بندی در چین 81 میلیارد دلار برآورد شده است.
صنعت بسته بندی چهاردهمین بخش بزرگ صنعتی چین است و 5/2 درصد از GDP این کشور را به خود اختصاص داده است. عظمت این صنعت را از تعداد شرکت های فعال صنعت بسته بندی کشور چین می توان دریافت. یازده هزار شرکت بسته بندی در بازار صنعت بسته بندی این کشور حضور دارند. 400 خط بزرگ تولید ورق کارتن در این کشور مشغول تولید است.
صنعت بسته بندی چین تا سال 2015 با میانگین نرخ 16% به رشد خود ادامه خواهد داد. میانگین رشد این کشور در 5 سال گذشته 20% بوده است. ارزش صنعت بسته بندی چین در سال 2008 به 860 میلیارد یوآن معادل 9/125 میلیارد دلار رسید و به دومین تولیدکننده بزرگ بسته بندی در سراسر دنیا بدل شد. فرهنگ مصرف در کشور چین در حال تغییر است و تقاضا برای محصولات سالم افزایش یافته است. ضمن این که به خاطر زندگی پرمشغله مدرن و امروزی، مردم چین به محصولاتی که با نوع جدید زندگی سازگار هستند از جمله بسته بندی های قابل استفاده در ماکروویو و بسته های تک وعده ای، تمایل پیدا کرده اند. تا پایان سال 2010، ارزش صنعت بسته بندی چین از 2/1 ترلیارد یوآن معادل 7/175 میلیارد دلار فراتر خواهد رفت.
محصولات اصلی بسته بندی چین، محصولات بسته بندی کارتنی، بسته بندی کامپوزیت انعطاف پذیر، بشکه های فلزی، انواع ظروف، کیسه های پلاستیکی و دیگر محصولات است.
در سال 2008، این کشور بیش از 6/33 میلیارد مترمربع کارتن مصرف کرد و پیش بینی می شود در 4 سال به 8/8 میلیارد مترمربع برسد. نرخ سالیانه رشد مصرف کارتن 9/11 درصد است. ارزش نهایی بازار کارتن 146 میلیارد یوآن معادل 4/21 میلیارد دلار است. تولید کارتن در سال 2009 در چین به 7/36 میلیارد مترمربع رسید که متجاوز از 3/19 درصد از تولید جهانی این محصول بسته بندی است. با این میزان تولید، کشور چین، ایالات متحده را پشت سر گذاشته و بزرگ ترین تولیدکننده کارتن بسته بندی است.
جالب این جاست که بین سال های 2005 تا 2010، در حدود 54 درصد از کل کارتن تولید شده در جهان در چین و هند تولید شده است.
نتیجه
مقایسه این آمار با آماری که در کشور باید تهیه شود می تواند جایگاه ایران، فاصله ایران با کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه و فضاهای موجود برای سرمایه گذاری های بیشتر را مشخص کند. نداشتن سازمان، اتحادیه و یا انجمنی که متولی صنعت بسته بندی کشور باشد، بزرگ ترین آفت برای این صنعت است. در سردرگمی میان سازمان های مدعی قیمومیت صنعت بسته بندی، آن که زیان می بیند، واحدهای صنعتی و تولیدی هستند که در شرایط به واقع سخت و طاقت فرسای تولید در کشور، همچنان با تمام توان در برابر مشکلات ایستادگی می کنند. متاسفانه به دلیل فقدان یک صدای واحد صنعت بسته بندی کشور در زیر سایه یک صنف و مجمعی از صنوف مدفون شده است. حتی نمایشگاه بسته بندی که جلوه گاه توان این تولیدکننده است به نام صنف چاپ سند خورده است و وزیر ارشاد آن را افتتاح می کند. برطرف کردن مشکلات ریز و درشتی که از شمار خارج است، تنها با تشکیل یک سازمان خصوصی یا تشکلی که بتواند صدای رسای صنعت بسته بندی کشور باشد، امکان پذیر است. 1- شهرنشینی 2- افزایش آگاهی از ضرورت سلامت جامعه 3- قدرت خرید اندک، در نتیجه خرید بسته های کوچک تر 4- رشد اقتصادی مطلوب هند 5- تغییر عادات و فرهنگ مصرف مواد غذایی در عامه مردم 6- آگاهی از سلامت فردی 7- بازار روستایی و تقاضا برای ساشه ها
تا صنعت گران صنعت بسته بندی ایران نخواهند کنار یکدیگر و به دور یک میز بنشینند، یک صنف کوچک متولی یک صنعت بزرگ خواهد بود.
دانلود این مطلب از کتابخانه پایگاه اطلاع رسانی صنعت
منبع : مجله فناوری و توسعه صنعت بسته بندی شماره 60، شهریور 1389