بزرگنمايي:
سیاست و بازاریابی -
روزنامه شرق: پلتفرمی که تاکنون برای برخی از فارسیزبانها و مخصوصا نسل Z با وجود همه محدودیتهای اقتصادی و سیاسی به منبع درآمد دلاری تبدیل شده بود، حالا در آخرین روزهای سال ۲۰۲۵ چهرهای متفاوت از خودش نشان داده است: پیادهسازی سیاستهای جدید الگوریتمی و درآمدزایی که حالا هوشمندتر از همیشه کاربران ایرانی را تشخیص میدهد و سهم تولیدکنندگان محتوا از درآمد تبلیغاتی روی این پلتفرم را عملا به صفر میرساند. اتفاقی که در ترکیب با تحریمهای مالی، فیلترینگ داخلی و کیفیت پایین اینترنت به بحرانی بدل شده که سازندگان محتوا و مخاطبان فارسیزبان را بهطور همزمان تحت فشار قرار داده است.
آینده تیره یوتیوب در ایران
یوتیوب در روزهای پایانی سال ۲۰۲۵ تلاش میکند محتوای «غیراصیل، تکراری یا ماشینی» را از جریان درآمدزایی حذف کند و فقط به محتوای واقعی و باارزش پاداش تبلیغاتی بدهد؛ تغییری جهانی که حتی تولیدکنندگان حرفهای را به چالش میکشد، اما برای فارسیزبانان با پیامدهای اقتصادی گستردهتری همراه شده است.
این وضعیت نه یک تغییر جزئی، بلکه بازتعریف اقتصاد یوتیوب است؛ جایی که دیگر فقط نمایش ویدئو و داشتن بازدید بالا برای درآمدزایی کافی نیست، بلکه کیفیت، اصالت و موقعیت جغرافیایی مخاطب تعیینکننده است. این تغییر الگوریتم باعث شده است بسیاری از بازدیدهای فارسیزبان، حتی اگر واقعی و انسانی باشند، بهعنوان «داده فیک» ثبت شوند. این تغییر در حالی رخ داده که یوتیوب در ماههای اخیر سیاستهای خود را در حوزه کیفیت ترافیک، اصالت مخاطب و ارزش تبلیغاتی بازدیدها بهطور محسوسی سختگیرانهتر کرده است. تمرکز جدید این پلتفرم بر بازارهایی با تبلیغدهندگان قدرتمندتر، باعث شده محتوایی که بخش عمده مخاطبانش از کشورهای تحت تحریم یا با اتصالهای غیرمستقیم (VPN) دیده میشود، در اولویت پایینتری برای نمایش تبلیغات پردرآمد قرار بگیرد. نتیجه این تصمیم ساده اما مهیب، این است که هزاران کانال فارسیزبان که پیشتر درآمدی دلاری داشتند، اکنون بخش عمدهای از بازدیدها و درآمدشان را از دست دادهاند.
انتشار خبر آپدیت جدید یوتیوب که تمرکز ویژهای بر تشخیص دقیقتر موقعیت جغرافیایی کاربران و نحوه اتصال آنها دارد، از روز گذشته (۲۵ آذر) زلزله بزرگی در وب فارسی ایجاد کرده است. بسیاری از یوتیوبرها ویدئوهای کوتاهی در کانالهای یوتیوب خود منتشر کرده و میگویند درآمدشان با شیب تندی کاهش داشته و حتی برخی خبرها از کاهش درآمد یوتیوبرهای فارسی تا ۸۰ درصد حکایت دارد.
یک نکته عجیب که در میان کاربران شایعه شده این است که برخی گمان میکنند این اقدام یوتیوب در جهت محدودسازی کانالهایی است که احتمالا از نهادهای رسمی تغذیه میشوند. مثلا این دسته فکر میکنند که یوتیوب خواسته که کسانی مثل علی ضیا و یا مجید واشقانی را محدود کند و در این میان کل یوتیوبرهای ایرانی متضرر شدهاند. این گمانهزنی البته شاید منطقی نیست چون با این تصمیم تازه بیشتر از هر کسی یوتیوبرهای عادی متضرر میشوند و امثال قیاسیها پابرجا میمانند.
سقوط درآمد یوتیوبرهای فارسی؛ تشخیص VPN، تحریم یا هر دو؟
در نگاه اول شاید به نظر برسد فیلتر یوتیوب باعث شده که کاربران فارسی این شبکه اجتماعی با این دردسر بزرگ روبهرو شوند، اما وقتی کمی از بالاتر به این موضوع نگاه کنید، متوجه میشوید که در کنار فیلترینگ، تحریم هم در قرارگرفتن تولیدکنندگان محتوای فارسی این پلتفرم در این فشار نقش دارد.
علی فرخی، مشاور یوتیوبرهای ایرانی توضیح میدهد که یوتیوب از سالها قبل میتوانسته کاربران داخل ایران را تشخیص دهد، حتی اگر آنها با VPN متصل باشند. به گفته او، تشخیص از طریق لوکیشن موبایل، ایمیل و رفتارهای تماشا به یوتیوب اجازه داده بوده تا بفهمد بازدیدکنندهها واقعا کجا قرار دارند؛ چیزی که نه امروز، بلکه سالها پیش هم ممکن بوده است: «یوتیوب میفهمیده که آیپی روی ایران است، حتی وقتی از VPN میآمده. قبل از جنگ و اتفاقات اخیر هم میشد این آیپی را تشخیص داد»؛ اما آنچه تازه است، دقت و هوشمندی بیشتر تشخیص در آپدیت جدید است: «قبلا یوتیوب شاید تشخیص میداد اما سطح آن طوری بود که ترافیک باارزشتر محسوب میشد. حالا دیگر شرایط متفاوت است». به گفته او در عمل، حتی اگر بازدید برای یوتیوبر ظاهر شود، درآمدی که از تبلیغ به تولیدکننده محتوا میرسد، به شکل چشمگیری کمتر میشود؛ چون یوتیوب به تبلیغدهندگان میگوید «این ترافیک ارزش اقتصادی کمتری دارد».
حالا سؤال این است که چرا این همه مانع برای مخاطب VPN وجود دارد؟ فرخی پاسخ میدهد که تبلیغدهندگان بزرگ ترجیح میدهند تبلیغهایشان را به شهروندان اروپایی یا آمریکایی نشان دهند، نه مخاطبانی که در کشوری با قدرت خرید پایین هستند. براساس توضیحات او، تا پیش از این، وقتی مخاطب ایرانی با VPN بهعنوان مخاطب اروپایی نمایش داده میشد، تبلیغدهندگان از این بازدید سود میبردند؛ اما حالا که یوتیوب تشخیص دقیقتر میدهد، این بازدیدها بهعنوان «کمارزش» طبقهبندی میشود و عملا آژانسهای تبلیغاتی کمتر حاضر به پرداخت برای آن هستند.
رفع فیلتر هم کارساز نیست
برخی کاربران خشمگین از محدودیتهایی که استفاده از فیلترشکن برایشان ایجاد کرده، در شبکههای اجتماعی اعلام میکنند که اگر فیلتر یوتیوب برداشته شود، حداقل درآمد دلاری آنها در این شرایط سخت اقتصادی باقی میماند؛ اما واقعیت تلخ این است که با وجود رفع فیلتر، ایران همچنان در فهرست تحریمهای بینالمللی قرار دارد.
علی فرخی میگوید حتی اگر فیلترینگ برداشته و یوتیوب آزاد شود، این مشکل حل نخواهد شد؛ چون تحریمها و محدودیتهای اقتصادی همچنان پابرجاست: «یوتیوب ایران را در برنامههای درآمدزایی (Monetization) در فهرست کشورهای پشتیبانیشده قرار نمیدهد. این یعنی حتی اگر همه از VPN استفاده نکنیم، هنوز کشور ایران بهطور رسمی تحریم و درآمدهای تبلیغاتی برای آیپیهای ایرانی صفر است».
گرفتاری ناتمام کاربران فارسیزبان
بحران یوتیوب فارسی تصویری واضح از مشکلات ساختاری و تحریمی در ایران است. محدودیتهای اینترنت، کیفیت پایین شبکه، تحریمهای اقتصادی و سیاستهای ناگهانی پلتفرمهای جهانی، شرایطی خلق کردهاند که کاربران و سازندگان محتوا در یک چرخه تنگنا و تلاطم گیر افتادهاند. یوتیوب فارسی که میتوانست برای بسیاری از کاربران و تیمها فرصتی برای درآمد دلاری و رشد حرفهای باشد، اکنون در حال تجربه کاهش شدید درآمد و اختلال در جریان دسترسی است. بسیاری از کانالهای کوچک و متوسط، با کاهش بازدید و درآمد مواجه شدهاند و تنها تیمهای حرفهای و بزرگ میتوانند مسیرهای جایگزین را طراحی و اجرا کنند. در نهایت، این بحران بیش از هر چیز نشاندهنده ضعفهای زیرساختی و فرهنگی فضای دیجیتال در ایران است؛ جایی که محدودیتها، تحریمها و تصمیمات خارجی، هر روز یک فرصت اقتصادی و فرهنگی را از کاربران و سازندگان ایرانی میگیرد و آنها را در شرایطی بسیار شکننده و پرخطر قرار میدهد.