بزرگنمايي:

سیاست و بازاریابی - آخرین خبر / کامل ترین مقاله در رابطه با ریشه ی نام «بهرام» برای سیاره ی مریخ و تاریخچه ی رصد در ایران ‌باستان:
‏بهرام: ریشه، معنا و جایگاه سیاره‌ی سرخ در فرهنگ و زبان ایرانی
بازار
‏ 1. ریشه‌ی واژه‌ی «بهرام»
‏واژه‌ی بَهرام (𐭥𐭩𐭥𐭫𐭬 Vahrām یا Wahrām) در اصل از پارسی میانه می‌آید و شکل‌های کهن‌تر آن در اوستایی و فارسی باستان نیز دیده میشود.
‏ریشه‌ی اصلی از واژه‌ی اوستایی Vərəθraγna (ورثرَغنَه) است، که نام یکی از ایزدان بزرگ مزدایی است: ایزدِ پیروزی و نبرد.
‏•Vərəθra = مانع، دشمن، سد
‏•γna / ghna = زدن، شکستن، کُشتن
‏ بنابراین معنای کلی واژه:
‏“ورثرغنَه” یعنی آن‌که دشمن را می‌شکند، پیروزمند”
‏که در فارسی میانه به صورت ورهرام / وهرام / بهرام درآمد.
‏این همان ایزدی است که بعدها در اساطیر زرتشتی و متون پهلوی، نماد قدرت و پیروزی در جنگ شد و با سیاره‌ی سرخ، که ظاهر آتشین و پرخون دارد، یکی گرفته شد.
‏ 2. از ورثرغنَه تا بهرام
‏در متون اوستایی، ورثرغنَه از ایزدان مهم است که ده نمود یا تجسم مختلف دارد — از گاو نر و شتر تا پرنده‌ی تیزپرواز و مرد جنگجو.
‏در دوره‌ی ساسانی، ستاره‌شناسان ایرانی این ایزد را با یکی از هفت سیاره‌ی شناخته‌شده‌ی زمان منطبق کردند.
‏
‏ 3. بهرام در ادبیات و متون کهن فارسی
‏در فارسی نو نیز، این نام نه‌تنها برای سیاره بلکه برای انسان‌ها هم به کار رفت، به معنی دلاور، پیروز، جنگی، قهرمان.
‏در شاهنامه، بهرام هم نام چند پادشاه ساسانی است (مثل بهرام گور و بهرام چوبینه)، و این نام به عمد انتخاب می‌شد تا قدرت و شکوه آسمانیِ سیاره‌ی بهرام را تداعی کند.
‏ نمونه از شاهنامه:
‏«چو خورشید تابنده شد برفراز
‏بهرام بر گشت از آن رزم‌ساز»
‏(فردوسی)
‏و نظامی در هفت پیکر، بهرام را با رنگ سرخ و عنصر آتش همراه می‌داند، درست مطابق ویژگی‌های سیاره‌ی مریخ در اخترشناسی قدیم.
‏ 4. جایگاه نجومی در ایران باستان
‏در اخترشناسی بابل و سپس ایرانِ هخامنشی، هفت سیاره‌ی شناخته‌شده، خدایان و ایزدان ویژه‌ای داشتند. ایرانیان پس از تماس با سنت‌های بابلی، سیستم خود را تنظیم کردند اما با رنگ و روح زرتشتی.
‏•سیاره‌ی بهرام نماد آتش، خون، جنگ و قدرت بود.
‏•در جدول‌های نجومی ساسانی، بهرام روز سه‌شنبه را در اختیار داشت (همچنان در فارسی «سه‌شنبه» رنگی از بهرام دارد، چون معادل Mars day در لاتینه: Tuesday ← Tiw’s day ← خدای جنگ).
‏•عنصر متناظر: آتش (Ātar)
‏•فلز متناظر: آهن
‏•رنگ مقدس: سرخ
‏ 5. رصد و شناخت علمی
‏از نظر رصدی، ایرانیان از دوران هخامنشی و به‌ویژه در دوره‌ی ساسانی، سیاره‌ی بهرام را در میان ستارگان متغیر آسمان دنبال می‌کردند.
‏در متون نجومی پهلوی (که بعدها به عربی ترجمه شد، مانند آثار زند وهومن یسن و بندهشن) به موقعیت بهرام اشاره شده است:
‏در بندهشن آمده:
‏«ستاره‌ی بهرام از آهن است و در آتش نیرو دارد. چون با زحل در برج آید، بیم جنگ و خونریزی باشد.»
‏این جمله بعدها مستقیماً به متون نجوم اسلامی مانند آثار ابوریحان بیرونی و عبدالرحمان صوفی راه یافت.
بیرونی در الآثار الباقیه نیز اشاره می‌کند که ایرانیان باستان، حرکت رجعی بهرام (بازگشت ظاهری در آسمان) را می‌شناختند و آن را نشانه‌ی آشوب و نبرد در زمین می‌دانستند.
‏ایرانیان احتمالاً پیش از تماس با بابل نیز، ایزدی جنگجو به نام ورثرغنه داشتند، اما پس از نفوذ اخترشناسی بین‌النهرینی، این ایزد به مریخ نسبت داده شد.
‏ 7. نمادشناسی بهرام در عرفان و کیمیا
‏در کیمیاگری ایرانی–اسلامی، بهرام نماد آهن است، فلزی سخت و سرخ‌گون.
‏در عرفان و حکمت اشراقی، هر سیاره بر یک قوّه‌ی درونی انسان دلالت دارد:
‏•بهرام = نیروی اراده و خشم مشروع
‏•ناهید = عشق و زیبایی
‏•کیوان = خرد و تأمل
‏•خور = جان و زندگی
‏بنابراین بهرام درون انسان، همان نیروی جنگیدن برای حقیقت است — اگر رام شود، قهرمان است؛ اگر افسارگسیخته، ویرانگر.
‏ 8. یادگارهای باستان‌شناسی و اسامی
‏در نقش‌برجسته‌های ساسانی (مثلاً در طاق بستان)، تصویر بهرام گور در شکار شیر دیده می‌شود — نمادی از سیاره‌ی بهرام که شیر (دشمن) را می‌کشد: همان کنش ورثرغنه.
‏همچنین نام بهرام‌کوه و آتشکده‌ی بهرام در فارس و کرمان به جا مانده، که به نظر می‌رسد با پرستش یا ستایش نمادین این ایزد و سیاره ارتباط داشته‌اند.
‏ 9. پیوند با امروز
‏جالب اینجاست که هنوز در فارسی امروزی، به مریخ «بهرام» می‌گوییم — برخلاف مثلاً «ناهید» و «کیوان» که کم‌تر در زبان محاوره به کار می‌روند.
‏این نشان می‌دهد که تصویر اسطوره‌ای بهرام در ناخودآگاه فرهنگی ایرانیان باقی مانده: ‏سیاره‌ای سرخ، تند، و دلاور.