بزرگنمايي:

سیاست و بازاریابی - زومیت / مازوت یار جدانشدنی آلودگی هوا است و این روزها نام آن را زیاد می‌شنویم؛ اما این سوخت بدنام دقیقاً چیست و چه خطرهایی برای انسان و محیط‌زیست دارد؟
با رسیدن فصل سرما، بحث آلودگی هوا در شهرهای بزرگ به یکی از بحث‌های داغ هر محفلی تبدیل می‌شود. متهم اصلی بروز این مشکل نیز چیزی نیست جز سوختی به نام «مازوت». برای داشتن درک بهتر از این موضوع و آشنا‌شدن با ابعاد این بحران جدی، بهتر است نگاهی دقیق به این سوخت و عوارض آن بیندازیم.
بازار
سوخت مازوت چیست؟
نفت خامی که از زمین استخراج می‌شود، ترکیبات مختلفی دارد و با استفاده از روش‌های خاص نیز باید پالایش شود. در مراحل پالایش نفت خام به روش تقطیر، ترکیباتی به‌ نام نفت کوره از برج تقطیر خارج می‌شوند. مازوت یکی از انواع نفت کوره به‌شمار می‌رود که علاوه‌بر کیفیت بسیار نامطلوب، ویسکوزیته‌ی بسیار زیادی نیز برخوردار دارد.
لازمه‌ی استفاده از مازوت در حوزه‌های مختلف، تبدیل این فراورده به محصولات پتروشیمی مناسب است. چنین تغییری با کمک تجهیزاتی انجام می‌شود که در گذشته وجود نداشتند. همین موضوع نیز باعث می‌شد تا مازوت قبل از تبدیل به فراورده‌های دیگر، به‌عنوان سوخت خانگی در کشورهایی مانند شوروی سابق استفاده‌ شود.
این نوع نفت کوره مقادیری گوگرد نیز در ترکیبات خود دارد که قبل از به‌کارگیری در مصارف مختلف باید از آن خارج شوند.
گوگردزدایی مازوت به سه روش انجام می‌شود:
روش تَر
روش خشک
روش نیمه‌خشک
از میان شیوه‌های یادشده، روش تَر رایج‌ترین راهی است که برای گوگردزدایی مازوت استفاده می‌شود. در این روش، با کمک مواد جاذبی که بر‌پایه‌ی آب دریا، سدیم، کلسیم، آمونیاک، پتاسیم و منیزیم قرار دارند، گوگرد موجود در مازوت استخراج می‌شود. گوگردزدایی به روش تَر که از چند مرحله‌ی متوالی تشکیل شده است، در مخازنی با عنوان «برج‌های شست‌وشوی تَر» اتفاق می‌افتد.
انواع مازوت چیست؟
تفاوت در ویسکوزیته‌ی مازوت باعث می‌شود تا این سوخت به چند دسته‌ی مختلف تقسیم شود:
CST180
CST230
CST280
CST380
M100
در‌‌این‌میان، مازوت 100 (M100) نیز به‌دلیل وجود مقادیر مختلف گوگرد، به 4 نوع مختلف تقسیم می‌شود :
گوگرد زیاد (High Sulphur): شامل 2 تا 3٫5 درصد گوگرد
گوگرد معمولی (Normal Sulphur): شامل 1 تا 2 درصد گوگرد
گوگرد کم (Low Sulphur): شامل 0٫5 تا 1 درصد گوگرد
گوگرد بسیار کم (Very Low Sulphur): شامل 0٫5 درصد گوگرد
کاربرد مازوت چیست؟
مازوت علاوه‌بر داشتن گرمای سوختن بسیار زیاد، قیمت ارزانی دارد و همین موضوع باعث می‌شود تا به‌عنوان سوخت مناسب در نیروگاه‌های حرارتی و دیگ‌های بخار و سوخت کشتی‌ها استفاده شود. گفتنی است کشورهای اروپایی و آمریکایی با شکستن ترکیبات این سوخت و تولید گازوئیل استفاده‌های مختلفی از آن می‌کنند.
اثرات مازوت بر سلامتی انسان چیست؟
سوختن مازوت به انتشار گاز سمی دی‌اکسید‌ گوگرد (SO2) منجر می‌شود که مقادیر زیاد آن سلامت انسان را با خطرهای جدی مواجه می‌سازد. مقدار استاندارد دی‌اکسید‌ گوگرد موجود در هوا 10ppb است و چنانچه هوایی که تنفس می‌کنیم، حاوی مقادیر بیشتری از SO2 باشد، مشکلات متعددی را تجربه خواهیم کرد.
احساس سوزش در بینی و گلو، مشکلات تنفسی، درد قفسه‌ی سینه و افزایش احتمال بیماری‌های قلبی و قرمزی چشم، ازجمله علائمی هستند که در‌ صورت قرارگرفتن در‌معرض غلظت اندک دی‌اکسیدگوگرد با آن‌ها مواجه خواهیم شد.انتشار بوی بد در هوا به‌معنای افزایش میزان SO2 به بیش از 500ppb است. در چنین شرایطی، غلظت این گاز در سطح کشنده قرار دارد و خطری بسیار جدی برای سلامت انسان‌ به‌شمار می‌رود. در چنین وضعیتی، آلودگی هوا و راهکارهای مقابله با آن به مهم‌ترین موضوع جامعه تبدیل می‌شود و توجه کارشناسان و مسئولان را بیش‌از‌پیش به خود جلب می‌کند.
استفاده از بهترین برنامه‌های بررسی وضعیت آلودگی هوا و اطلاع از غلظت آلاینده‌های موجود، یکی از اقدامات مهمی است که در این شرایط می‌توان انجام داد. درصورت فزونی میزان آلاینده‌های جوّی، بهتر است از خانه خارج نشوید و در صورت اجبار به خارج‌شدن از منزل نیز، از ماسک‌های صورت مناسب استفاده کنید.
اثرات ورود مازوت به محیط‌زیست چیست؟
مازوت علاوه‌بر تأثیر مستقیم روی سلامتی انسان، از‌طریق محیط‌زیست و به‌طور غیرمستقیم زندگی ما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یکی از تأثیرات مهم‌ و آشنای ورود مازوت به محیط‌زیست، بروز پدیده‌ی «باران اسیدی» است.حل‌شدن فلزات سنگین در خاک مهم‌ترین پیامد باران اسیدی به‌شمار می‌رود و پدیده‌ی فرسایش خاک را به‌دنبال دارد. این پدیده موجب می‌شود تا خاک قدرت خود را برای حفظ ریشه‌ی درختان و گیاهان از دست بدهد. در این شرایط، پوشش گیاهی از بین خواهد رفت و این موضوع باعث خواهد شد تا احتمال بروز سیل افزایش یابد.
آسیب خاک و پوشش گیاهی موضوع بسیار مهمی است که آینده‌ی بشر را به‌طور‌جدی تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ اما نکته‌ای که این مسئله را بسیار جدی‌تر و نگران‌کننده‌تر می‌کند، ماندگاری بسیار زیاد این عوارض در طبیعت است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند ترکیباتی مانند زایلین و بنزن که در‌نتیجه‌ی شکسته‌شدن مازوت وارد خاک می‌شوند، به‌مدت بیش از 10 سال در محیط‌زیست باقی می‌مانند.
مازوت و بحران آلودگی هوا در ایران
بحران آلودگی هوا در ایران طی سال‌های گذشته به یکی از جدی‌ترین معضلات زیست‌محیطی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. با آغاز هر زمستان، هم‌زمان با افزایش مصرف گاز خانگی، نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ کشور به ناچار به سمت استفاده از سوخت‌های جایگزین مانند مازوت و گازوئیل سوق داده می‌شوند. این درحالی است که بارها نسبت‌به آثار مخرب مازوت بر سلامت عمومی و محیط‌زیست هشدار داده شده است.
سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران به‌تازگی با اشاره به شرایط بحرانی سال 1403 تأکید کرد که ناترازی شدید انرژی، نیروگاه‌ها را در تابستان 1404 ناگزیر به مصرف گسترده مازوت و دیگر سوخت‌های مایع کرده است. به گفته توکلی، وابستگی بیش‌ازحد به گاز در سبد انرژی کشور از نظر امنیتی و زیست‌محیطی ناپایدار است و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، کاهش اتکای مستقیم به گاز و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی در سیاست‌گذاری انرژی ضروری است.
برخلاف تصور عمومی، مصرف مازوت محدود به زمستان نیست. درگذشته برخی نیروگاه‌ها حتی در ماه‌های گرم سال نیز به سوزاندن مازوت ادامه می‌دادند و اکنون همان‌طور که توکلی اشاره کرده، در تابستان 1404، در میانه‌ی شدیدترین بحران کمبود برق، تمام نیروگاه‌ها به استفاده از مازوت روی آورده‌اند.
اولین شواهد در سال 1402 نشان داد که مازوت‌سوزی در برخی نیروگاه‌ها به فصول غیرزمستانی کشیده شد. برای نمونه، نیروگاه توس در بهار و پاییز 1401 از مازوت به‌طور گسترده استفاده کرد. طبق گزارش‌های رسمی، این نیروگاه در فروردین 1402 صددرصد سوخت مصرفی خود را از مازوت تأمین کرد و در پاییز نیز به‌دلیل نبود تخصیص کافی گاز، برای تامین بخشی از نیازش به سراغ این سوخت رفت.
روند مصرف مازوت در سال 1403 نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه به‌شکلی کم‌سابقه افزایش پیدا کرد. طبق داده‌های رسمی، متوسط مصرف روزانه مازوت در کشور در این سال به بیش از 43 میلیون لیتر رسید، یعنی سه‌برابر بیشتر از مقدار مشابه در سال 1396. در 80 روز ابتدایی سال 1403، میزان تحویل سوخت مایع (مازوت و گازوئیل) به نیروگاه‌ها حدود 4 میلیارد لیتر افزایش یافت که معادل 42 درصد رشد نسبت به سال قبل بود.
افزایش مصرف مازوت در سال 1403 در حالی رخ داد که برخی وعده‌ها برای توقف استفاده از مازوت در نیروگاه‌هایی مانند شازند، منتظر قائم و شهید منتظری مطرح شده بود، اما گزارش‌های میدانی نشان داد این تصمیم‌ها اغلب موقتی بوده‌اند.
توکلی می‌گوید در سال 1403 «همه نیروگاه‌ها» ناگزیر به استفاده از مازوت شدند. او با اشاره به ادامه ناترازی شدید انرژی که از زمستان سال قبل ادامه یافته، تصریح کرد که مصرف گسترده سوخت‌های مایع از جمله مازوت، به بخشی ثابت از سبد سوخت نیروگاه‌ها تبدیل شده است. این اظهارات در شرایطی مطرح می‌شود که پیش‌تر وعده‌هایی برای پایان‌دادن به مازوت‌سوزی در فصل گرم داده شده بود. توکلی همچنین هشدار داد که بدون اصلاح سبد انرژی کشور، مازوت‌سوزی ادامه خواهد یافت.
با وجود تأکید سازمان حفاظت محیط زیست بر ضرورت کنترل و فیلترگذاری خروجی دودکش‌ها، فرسودگی بسیاری از نیروگاه‌ها مانع از اجرای این الزامات قانونی شده است. قانون هوای پاک نیز اگرچه تکالیفی را برای مهار آلاینده‌ها تعیین کرده است، اجرا و نظارت دقیق بر آن همچنان با چالش‌هایی روبه‌روست.
کارشناسان بارها هشدار داده‌اند تداوم مصرف مازوت در نیروگاه‌ها بدون فرآیند گوگردزدایی، به تشدید آلودگی در کلان‌شهرهایی چون تهران، مشهد، اصفهان و تبریز منجر شده است. هرچند طبق تحقیقات انجام‌شده، بخش زیادی از آلودگی در این شهرها به وسایل نقلیه مربوط می‌شود، نمی‌توان سهم سوخت‌های سنگین در نیروگاه‌ها را نادیده گرفت.
اکنون با گذشت یک سال از آخرین زمستان پرمازوت و در شرایطی که حتی تابستان نیز از مصرف این سوخت آلاینده در امان نمانده، هنوز راه‌حلی بنیادین برای این بحران ارائه نشده است. مسئولان شرکت ملی گاز نیز به این موضوع اذعان دارند و بر لزوم توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به گاز و سوخت‌های مایع تأکید می‌کنند. آنچه روشن است، آن است که حل معضل آلودگی هوا نه فقط نیازمند تغییر در الگوی مصرف سوخت، بلکه مستلزم نوسازی زیرساخت‌های انرژی کشور، اصلاح سبد سوخت و نظارت جدی بر اجرای الزامات زیست‌محیطی در صنایع و نیروگاه‌هاست.