سیاست و بازاریابی - مجله دیجی کالا / پلی‌استیشن 4 در نوامبر سال 2013 عرضه شد و تنها سه سال پس از آن سونی پلی‌استیشن پرو و پلی‌استیشن وی‌آر را عرضه کرد. شانس اینکه در نسل کنونی هم این اتفاق، یعنی کنسول‌های ارتقایافته، تکرار شود چقدر است؟ در آینده‌ی نزدیک شاهد یک هدست واقعیت مجازی جدید خواهیم بود، اما آیا چیزی شبیه پلی‌استیشن 5 پرو یا مشابه آن برای ایکس‌باکس سریز هم وجود خواهد داشت؟ مدتی است که درباره‌ی کنسول‌های ارتقایافته شایعاتی به گوش می‌رسد و مثلا سازنده‌ی تلویزیون‌های مدل تی‌سی‌ال در کنفرانس اخیر خود اذعان داشته «نسل 9.5» کنسول‌ها تا سال‌های 2023/2024 منتشر خواهند شد. چنین اتفاقی چقدر محتمل است؟
بنا به چند دلیل چنین چیزی محتمل نیست – نه فقط به‌خاطر اینکه هنوز ممکن است تا سال آینده بازی‌های میان‌نسلی عرضه شوند و برای سومین سال بین نسل 8 و 9 بلاتکلیف باشیم. کنسول‌های پلی‌استیشن 4 پرو و ایکس‌باکس وان ایکس اساسا برای ساپورت‌کردن رزولوشن آلترا اچ‌دی طراحی شدند ولی کنسول‌های نسل 9 ازاین‌جهت چه دلیلی برای عرضه دارند؟ به نظر نمی‌رسد وضوح 8K یا حتی 4K با سرعت 120 هرتز دلایل چندان قانع‌کننده‌ای به نظر برسند. از همه مهم‌تر مسائل اقتصادی هستند، چرا که ممکن است برای دو کمپانی مایکروسافت و سونی عرضه‌ی کنسول ارتقایافته مقرون به‌صرفه نباشد. این را بگذارید کنار تورم افسارگسیخته، کاهش درآمد و رکود قریب‌الوقوع تا ببینید چرا ممکن است مشتری پولی برای خرج‌کردن روی کنسول ارتقایافته نداشته باشد.
مسئله‌ی ایکس‌باکس سریز اس به‌کل جداست. همانطور که «اندرو خوسن» (Andrew Goossen)، معمار ارشد ایکس‌باکس، قبلا به‌طور مفصل به «دیجیتال فاندری» (Digital Foundry) در سال 2020 توضیح داده بود. مختصر بگوییم، دلیل اینکه مایکروسافت در نسل 9 به‌جای یک کنسول دو کنسول عرضه کرد این بود که دیگر امکان نداشت تا هزینه‌ی تولید ایکس‌باکس سریز ایکس در بلندمدت کاهش پیدا کند. این غافلگیری باعث شد تا مایکروسافت از همان روز اول کنسولی ضعیف‌ ولی ارزان‌تر عرضه کند. بنابراین، با توجه به اینکه هزینه‌ی تولید کنسول دیگر در بلندمدت کاهش پیدا نمی‌کند، انگار که نسخه‌ی معمولی و نسخه‌ی ارتقایافته‌ی یک کنسول نه با فاصله‌ی زمانی بلکه همزمان منتشر شده باشند. در وضعیت و تورم فعلی تولید هر کنسول برای تولیدکننده گران تمام می‌شود. در همین حال کمپانی تی‌اس‌ام‌سی، تولیدکننده‌ی سیلیکون ویفرها، قیمت‌ها را به‌طور ناگهانی بالا برده و از برخی از بزرگ‌ترین مشتری‌های خود طلب وثیقه می‌کند. این به‌هیچ‌وجه نشان نمی‌دهد که، برخلاف گذشته، هزینه تولید کنسول‌ها پایین بیاید.
اندرو خوسن در مصاحبه‌‌ی مربوط به چرایی وجود ایکس‌باکس سریز اس به ما گفت: «برای ما به‌شدت حیاتی بود. همینطور که مشغول ساخت کنسول‌های جدید برای نسل جدید بودیم به تاثیرات بلندمدتش و اینکه چه نتایجی خواهد داشت هم فکر می‌کردیم. در رابطه با طراحی کنسول‌ها، داریم با تغییرات بزرگی روبه‌رو می‌شویم. اولین بار که نسخه‌ی اورجینال ایکس‌باکس 360 را ساختیم (کوچک‌ترین نسخه از این کنسول که فاقد هارد بود) برایمان 460 دلار هزینه داشت. اما در آخر نسل، تولیدش تنها 120 دلار آب می‌خورد. این کاهش قیمت تولید اساسا به‌خاطر کاهش قیمت سیلیکون‌ها بود.»
تکنولوژی مربوط به توسعه‌ی چیپ‌ها دم‌به‌دم پیشرفت می‌کنند و به نظر قابل می‌آیند – از 6 نانومتری، 5 نانومتری و حتی 3 نانومتری‌ها. نسل قبل از 28 نانومتر به 16 نانومتر رسیدیم و در این نسل هم طراحان همچنان می‌توانند ترانزیستورهای بیشتری را به چیپ‌های کوچک‌تری تبدیل کنند. این همان عاملی بود که پلی‌استیشن 4 اسلیم، ایکس‌باکس وان اس، پلی‌استیشن پرو و ایکس‌باکس وان ایکس را ماندنی می‌کرد. کنسول‌های نسل نهم هم همچنان می‌توانند عملکرد و قدرت خود را افزایش دهند، اما یک مشکلی وجود دارد: کوچک‌تر شدن چیپ‌ها لزوما به این معنا نیست که ارزان‌تر می‌شوند.
خوسن به توضیحاتش می‌افزاید: «دیگر در این روند، مثلا هزینه‌ای که برای هر ترانزیستور باید پرداخت شود، کاهش قیمت قابل توجهی نمی‌بینیم. این موضوع روی تولید کنسول‌ها به‌شدت تاثیرگذار است. با اینکه قیمت‌ها بالاخره پایین می‌آیند اما برعکس گذشته این روند بسیار کند رخ می‌دهد. این هم یکی از دلایلی است که باعث شد دست به ساخت سریز اس بزنیم چون باید به تولید کنسول در آینده هم فکر کنیم. این اولین بار بود که مجبور بودیم اولین کنسول را مقرون به‌صرفه بسازیم. در نسل‌های قبلی از این‌ بابت مشکلی وجود نداشت چون از همان ابتدا تولید کنسول گران‌قیمت شدنی بود و می‌شد تا جای ممکن عملکردش را بالا برد و از سیلیکون استفاده کرد. این از نظر هزینه مشکلی ایجاد نمی‌کرد چون در بلندمدت هزینه‌ی [آنچه در تولید کنسول به کار می‌رفت] پایین می‌آمد [و می‌شد همچنان به تولید آن کنسول ادامه داد]. ولی دیگر از این خبرها نیست.»

تصویری که نسل پیش را از طریق تغییراتی که در سیلیکون آن‌ها انجام شد نشان می‌دهد. نخست، در سمت چپْ پردازنده‌های 28 نانومتری را در کنسول‌های اولیه می‌بینیم. در وسط تصویر، کنسول‌های اسلیم را می‌بینیم که از پردازنده‌های 16 نانومتری و ارزان‌تر استفاده کردند. در سمت راست هم می‌بینیم کنسول‌های ارتقایافته‌ی میان‌نسلی دوباره از همان مدل 16 نانومتری بهره برده‌اند.
تصویر بالا خلاصه‌ای از وضعیت ارتقاهای کنسول‌های میان‌نسلی است. کنسول‌های پلی‌استیشن 4 و ایکس‌باکس در سال 2013 با ترانزیستورهای 28 نانومتری عرضه شدند و پردازنده‌ها سایز نسبتا بزرگی دارند. در سال 2016 که به ترانزیستورهای 16 نانومتری «اثر میدان برجسته» (فین‌فت) رسیدیم، ساخت کنسول ارزان‌تر اسلیم و نسخه‌ی ارتقایافته‌ی پرو امکان‌پذیر شد (چراکه قیمت تمام‌شده به ازای هر ترانزیستور کاهش داشت). به همین علت بود که پلی‌استیشن 4 پرو تنها با قیمت 399 دلار توانست عرضه شود [هم‌قیمت پلی‌استیشن 4 اورجینال در زمان عرضه]. کنسول جاه‌طلبانه‌تر مایکروسافت با پردازنده‌ی بزرگ‌تر و 12 گیگ حافظه باعث شد تا همان سال آینده با قیمت 499 دلار عرضه شود، اما همچنان همان قاعده برای مایکروسافت برقرار بود.
اگر قیمت تمام‌شده به ازای هر ترانزیستور ثابت بماند و کاهش پیدا نکند چه خواهد شد؟ در چنین سناریویی، کنسول‌های ارتقایافته‌ی نسل نهم باید با قیمتی بیشتر عرضه شوند و این در حالی است که سریز ایکس و پلی‌استیشن 5 همین الان هم از کنسول‌های نسل‌های قبلی قیمت بیشتری دارند. خلاصه بگوییم، به همان دلایلی که مایکروسافت ایکس‌باکس سریز اس را ساخت، به همان دلایل هم ساخت یک کنسول ارتقایافته‌ی میان‌نسلی به‌شدت دشوار است. اگر سازنده‌ی کنسول متوجه شود سریز ایکس ارزان‌تری را نمی‌توان در وسط نسل تهیه کرد، پس کنسولی قدرتمندتر و با دوبرابر ترانزیستور بیشتر با قیمت 499 دلار شدنی نیست. فلسفه‌ی کنسول یعنی وسیله‌ای مقرون به‌صرفه که می‌تواند به‌راحتی در دسترس همگان قرار بگیرد. چنانچه این کنسول بیش از 499 دلار باشد یعنی خلاف این فلسفه حرکت کرده است.
البته که نظرات اندرو خوسن مربوط به دو سال پیش هستند. آیا ممکن است او درباره‌ی پیش‌بینی قیمت ترانزیستورها اشتباه کرده باشد؟ باید به دیگر بازارهای مشابه که رقابت در آن‌ها داغ است نگاهی بیاندازیم و در این مورد مصداقی بهتر از کارت‌های گرافیکی کامپیوترها پیدا نمی‌کنیم. حتی با فاکتورگیری از افزایش شدید قیمت‌ها در بازار مربوط به ماینینگ [به دلیل افزایش قیمت رمزارزها و کمیاب‌شدن کارت‌های گرافیک]، قیمت پیشنهادی تولیدکنندگان به خرده‌فروشان مدام بالاتر می‌رود؛ مثلا یک رادئون RX 5700 XT با قیمت 399 دلار عرضه شد و مدل‌های قدرتمندتر با قیمتی بسیار گران‌تر: 6700 XT با قیمت 479 دلار و 6750 XT هم 549 دلار. همانطور هم که خوسن اشار کرده بود شاهد سرعت کلاک و در مجموع عملکرد بهتری هستیم، و گرچه این قضیه برای فروش قطعات پی‌سی مناسبت است ولی نه لزوما برای طراحی کنسولی سخت‌افزار همیشه ثابتی دارد.

اگر نمی‌شود در نسل نهم مدل اسلیم با پردازنده‌ی کوچک‌تر ارائه داد، راه جایگزین چیست؟ کاهش دادن سایز جی‌پی‌یو! در این تصویر پردازنده‌ی ایکس‌باکس سریز ایکس (سمت چپ) را در کنار نمونه مشابه در سریز اس (سمت راست) می‌بینید که در دومی مموری کنترلرها و واحدهای پردازش‌گر جی‌پی‌یو کوچک‌تر هستند. سیلیکون سریز اس 55 درصد سایز «سیستم روی چیپ» (System on Chip) – یک پردازنده‌ی واحد که هم پردازنده اصلی و هم پردازنده گرافیکی و حافظه‌ی اشتراکی را در خود جای داده – سریز ایکس را شامل می‌شود و ما در آزمایش‌های خود متوجه شدیم سریز اس حدود چهل درصد از قدرتش را استفاده می‌کند.
شاید تاکنون متوجه شده باشید نه ای‌ام‌دی و نه انویدیا قادر نیستند از نظر سودآوری و توازن در عرضه و تقاضا، نسبت به یکدیگر قیمت خیلی کمتری برای محصولاتشان اعلام کنند (این شرایط معمولا نشان‌دهنده‌ی سالم‌بودن فضای رقابتی بازار است). معمولا به این دلیل است که هر دو کمپانی برای ساخت محصولاتشان نیازمند خرید از تولیدکنندگان چیپ و مموری هستند و قیمتی که این تولیدکنندگان تعیین می‌کنند باعث می‌شود تا انویدیا و ای‌ام‌دی در قیمت‌گذاری روی محصولاتشان به توازن برسند.
در رابطه با مسئله‌ی کنسول پرو یا ارتقایافته‌ی میان‌نسلی سوال مهم‌تری ایجاد می‌شود: آیا بازیکن معمولی اصلا آنقدرها هم به عملکرد و قدرت بیشتر کنسولش اهمیت می‌دهد؟ واقعیت این است که قمار مایکروسافت روی سریز اس نتیجه داد. آمارهای معتبر نشان می‌دهند که ایکس‌باکس کوچک‌تر هم به اندازه‌ی برادر بزرگ‌ترش فروش خوبی داشته است. ما با برخی از تصمیمات مایکروسافت مبنی بر کاهش توانایی‌های سریز اس مسئله داریم (خصوصا در مموری و پهنای مموری و همینطور عدم دیسک‌خور بودن آن) اما در مجموع خود کنسول قابل و وسوسه‌انگیز است.
در همین حال، نینتندو سوییچ در حالی دارد از کنسول پرفروشی چون پلی‌استیشن 4 در فروش سبقت می‌گیرد که سه سال بعد از عرضه‌ی آن منتشر شد. ‌مهم‌تر از آن خود کنسول‌های نسل فعلی هستند که هنوز پتانسیلشان مشخص نشده است. درست است که دموی The Matrix Awakens که در آنریل انجین 5 ساخته شده بود نسبتا توانایی‌های کنسول‌های این نسل را نشان داد، ولی حالاحالاها مانده تا بازی‌ای ببینیم که به همان جاه‌طلبی در بازار ظاهر شود. هنوز سی‌پی‌یو، جی‌پی‌یو و حتی حافظه‌های کنسول‌های فعلی به چالش کشیده نشده‌اند.

اینها از دلایلی بودند که نشان می‌دهند کنسول‌های ارتقایافته در این نسل محتمل نیستند. اما انتظار دارم حداقل مدل‌های تازه‌ای از سخت‌افزارهای حاضر عرضه شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که پلی‌استیشن 5 دارای پردازنده‌هایی 6 نانومتری خواهد شد (هم‌اکنون 7 نانومتری است) و مایکروسافت هم در این مورد برنامه یکسانی دارد. گرچه کاهش هزینه‌ها دشوار است، ولی کنسولی کوچک‌تر که دست‌ورویی روی آن کشیده شده باشد محتمل است و می‌توانند عوض سیستم‌های خنک‌سازی گران‌قیمتی که برای کنسول‌هایشان تعبیه کردند از راه‌های مقرون به‌صرفه‌تری استفاده کنند. اینکه سریز ایکس و پلی‌استیشن 5 به نقطه‌ی طلایی قیمتی با 299 دلار یا 250 یورو برسند بعید است، اما می‌شود کاهش در قیمت‌ها را انتظار داشت. بنابراین، حتی اگر اصلا میلی به این کار باشد، اصلا کنسول ارتقایافته‌ی 499 دلاری شدنی است؟
سی‌پی‌یوهای Zen 3 و Zen 4 ای‌ام‌دی پیشرفت قابل توجهی نسبت به مدل‌های Zen 2 کنسول‌های فعلی است. اگر این شرکت به‌نوعی بتواند معماری‌ای به خوبی RDNA 2 پیاده کند، شاید بشود انتظار داشت کنسول‌ها حداقل در گرافیک ارتقا پیدا کنند. البته نباید فراموش کرد که توانایی جی‌پی‌یوی سریز ایکس در قیاس با ایکس‌باکس وان ایکس تنها دو برابر افزایش داشته است (علی‌رغم اینکه اسکورپیو بر اساس معماری Southern Island ای‌ام‌دی در سال 2011 بنا شده بود [اسم رمزی کارت گرافیک‌های سری Radeon HD 7000]). افزایش سرعت کلاک کنسول‌ها قطعا شدنی است و هم‌اکنون خبرها حاکی از آن است که RDNA 3 می‌تواند تا 3 گیگاهرتز ارائه دهد (پلی‌استیشن 5 با 2.23 گیگاهرتز بین کنسول‌ها رکورددار است). ولی این هم به‌خودی‌خود چالشی جدید برای خنک‌کردن و قدرت مصرفی کنسول ایجاد می‌کند.
از اینکه چقدر بهبود در ری تریسینگ ایجاد می‌شود اطلاعی نداریم، ولی پتانسیل این موضوع بیشتر در ماشین لرنینگ نمود پیدا می‌کند. چرا سایز جی‌پی‌یو را دو برابر افزایش داد وقتی هوش‌ مصنوعی می‌تواند، با یک چهارم رزولوشن داخلی، پابه‌پای ابزار XeSS اینتل و تکنولوژی DLSS انویدیا، رزولوشن را آپ‌اسکیل کرده و به کیفیت تصویر 4K برسد؟ سیلیکون مجهز به ماشین لرنینگ به سازنده امکان می‌دهد تا با چیپی کوچک‌تر عملکرد گرافیکی بهتری ارائه کند (عوض آنکه روی جی‌پی‌یوی بسیار بزرگ‌تری هزینه کند). ماشین لرنینگْ مرز نوین تکنولوژی‌هاست و برخی مدعی‌اند می‌تواند بیش‌ازهمه کنسول‌های حال حاضر را ارتقا دهد و خصوصا کمک قابل توجهی به کنسول‌های نسل بعدی کند.
با این‌ حال، می‌شود قضیه را طور دیگری دید: اینکه دسته‌بندی کنسول‌ها در نسل‌های مختلف، آنچنانکه تاکنون می‌شناختیم، منسوخ شده است، خصوصا که داریم طولانی‌ترین دوره‌ی انتقال نسلی را می‌بینیم [و بازی‌های میان‌نسلی بعد از سه سال همچنان عرضه می‌شوند]. ممکن است مفهوم کنسول‌های ارتقایافته با همین سناریوی کنسول‌های میان‌نسلی ادغام شوند و کنسول‌ها نیز مانند موبایل‌ها در چرخه‌ای کوتاه‌مدت ارتفا پیدا کنند (البته با پراکندگی بیشتر). با نظر به اینکه توسعه‌ی بازی‌ها در سال‌های اخیر از همیشه پرهزینه‌تر شده، این سناریو غیرقابل‌اجتناب است و احتمال دارد شاهد بازی‌های میان‌نسلی بیشتری باشیم.
من صرفا می‌توانم بگویم که تمام سازندگان همچنان به توسعه‌ی سخت‌افزارهای جدید برای پلتفرم‌هایشان ادامه خواهند داد، اما اینکه اصلا نسل نهم به چه معناست ممکن است با توجه به محدودیت‌های پیش‌رو تعریفش به‌کل عوض شود. باید دید سونی و مایکروسافت نسبت به این مسئله چه پاسخی خواهند داد. تا آن موقع، همه‌ی چشم‌ها به ای‌ام‌دی دوخته شده است. نیاز و تاکید کنسول‌های جدید روی قابلیت بکوارد به این معناست که سی‌پی‌یوهای رایزن و گرافیک‌های رادئون همچنان عضو اساسی کنسول‌های جدید خواهند ماند. نوآوری‌های ای‌ام‌دی در صحنه‌ی پی‌سی‌ها حدودی نشان می‌دهد سونی و مایکروسافت طی سال‌های پیش‌رو با چه مسائلی باید دست‌وپنجه نرم کنند.